Spośród dominujących teorii dotyczących powstania papieru wartościowego, należy wymienić „teorię kreacyjną”, „teorię emisyjną”, „teorię dobrej wiary” oraz „teorię umowną”. Przy czym dodać również należy, że w doktrynie wyróżnia się też ogólniejszy podział na teorię jednostronnego oświadczenia woli oraz teorię umowną. Do teorii jednostronnego oświadczenia woli zalicza się teorię kreacyjną, teorię emisyjną i teorię dobrej wiary (tak: SPP T. 18, red. Szumański/Romanowski).

Teoria kreatywna
Zgodnie z jedną z koncepcji określaną mianem „teorii kreacyjnej”, do powstania papieru wartościowego wystarczające jest wystawienie zgodnego z wymogami art. 328 § 1 i 2 Kodeksu spółek handlowych dokumentu akcji przez spółkę w oderwaniu od przyczyny tej czynności. Zatem w tak rozumianym pojęciu akcji, jako papieru wartościowego, nie ma de facto znaczenia, komu ten dokument został wydany.

Odmiennie natomiast w koncepcji „teorii emisyjnej” przyjmuje się, że do powstania papieru wartościowego potrzebne jest nie tylko wydanie dokumentu akcji podpisanego przez zarząd spółki, lecz konieczne jest także „puszczenie tego dokumentu w obieg”. Zwolennicy tej teorii podkreślą, że dokonujący oceny w zakresie powstania papieru wartościowego nie chodzi o wydanie dokumentu komukolwiek, ale tylko osobie uprawnionej.

Teoria umowna
W aktualnie prezentowanym stanowisku literatury oraz judykatury silnie ugruntowała się koncepcja tzw. „teorii umownej”, zgodnie z którą dla powstania papieru wartościowego konieczne jest nie tylko prawidłowe wystawienie dokumentu akcji, ale również wydanie takiej akcji uprawnionej osobie, na podstawie umowy łączącej akcjonariusza ze spółką. Zaletą „teorii umownej” jest to, że ma ona uniwersalny charakter dzięki temu, że łączy wszystkie typy papierów wartościowych, przez powiązanie ich powstania z umową zawieraną pomiędzy wystawcą papieru wartościowego a jego odbiorcą. Na mocy umowy zawieranej z wystawcą papieru wartościowego wystawca, na ogół w zamian za jakieś świadczenie ze strony odbiorcy, zobowiązuje się wystawić i wydać odbiorcy określony typ papieru wartościowego np. akcji, bądź obligacji. Przy czym przyczyną wystawienia i wydania:
- akcji przez emitenta jest pokrycie kapitału zakładowego w odpowiedniej wysokości przez przyszłego akcjonariusza;
- obligacji przez emitenta jest zaciągnięcie długu zazwyczaj pieniężnego np. pożyczki u obligatariusza;
weksla – zabezpieczenie zobowiązania do spełnienia określonego świadczenia zaciągniętego przez wystawcę weksla wobec odbiorcy, w związku z łączącą strony umową (tak: SPP T. 18, red. Szumański/Romanowski).

MERITUM Prawo spółek>>

Umowna, czyli uniwersalna
Mimo, wielości koncepcji dotyczących momentu powstania akcji, jako papieru wartościowego, w aktualnym orzecznictwie sądowym daje się dostrzec tendencja, że „teoria umowna” jest postrzegana, jako teoria uniwersalna, kompleksowo wyjaśniająca moment powstania papierów wartościowych różnego typu. 
Potwierdza to chociażby wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2016 r., sygn. II CSK 139/15, w którym to Sąd opowiadając się za „teorią umowną” wskazał, że: „akcja, jako papier wartościowy powstaje w chwili wydania akcjonariuszowi dokumentu akcji, w wykonaniu umowy zawartej między nim a spółką, dotyczącej praw korporacyjnych oraz ich inkorporowania w akcji.”

Kauzalny oraz deklaratywny charakter dokumentu
Przyjęta przez Sąd koncepcja potwierdza kauzalny oraz deklaratywny charakter dokumentu akcji. Jak wynika z treści uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego: „Uzasadnieniem kauzalnego charakteru porozumienia kreującego prawa korporacyjne, jakie ucieleśnia akcja jest funkcjonująca powszechnie w prawie prywatnym zasada kauzalności czynności prawnych. Zasada ta odnosi się także do czynności prawnych prowadzących do powstania akcji. Powstanie prawa podmiotowego i papieru wartościowego wymaga współdziałania wystawcy dokumentu z uprawnionym w formie czynności kauzalnej. Jeżeli czynność prawna kreująca prawa podmiotowe akcjonariusza jest nieważna, nie powstaje też papier wartościowy. Wydanie dokumentu akcji o treści i formie określonej w art. 328 § 1 i 2 KSH osobie nieuprawnionej sprawia, że dokument akcji, którym dysponuje ta osoba nie jest papierem wartościowym i inkorporuje żadnego prawa spółkowego. Nie zwalnia to spółki od obowiązku wydania dokumentów akcji w związku z ich pierwszą emisją lub emisją związaną z podwyższeniem kapitału zakładowego na żądanie uprawnionego akcjonariusza.” W konsekwencji wyjaśnić należy, że w sytuacja, gdy spółka uprzednio wydała dokument akcji osobie nieuprawnionej, to nie wyklucza prawa akcjonariusza do dochodzenia od spółki wydania akcji na podstawie art. 328 § 5 KSH. Żądanie to akcjonariusz może aż do zaspokojenia kierować do spółki przez cały czas trwania spółki, gdyż nie ulega ono przedawnieniu.
 
Reasumując, mimo iż orzecznictwo sądowe oraz literatura jest podzielona, co do tego, jak rozumieć moment powstania akcji, jako papieru wartościowego i w tym zakresie istnieje wiele teorii, to „teoria umowna”, jako teoria kumulująca wszystkie typy papierów wartościowych, poprzez powiązanie ich powstania z umową zawieraną pomiędzy wystawcą papieru wartościowego a jego odbiorcą, na mocy której wystawca, zobowiązuje się wystawić i wydać odbiorcy określony typ papieru wartościowego, wydaje się być teorią najbardziej uniwersalną i w sposób kompleksowy wyjaśniającą koncepcje momentu powstania akcji.

Autorzy: Karolina Belcyr – aplikant radcowski w AXELO Prawo i Podatki dla Biznesu; Eryk Malewski – adwokat w AXELO Prawo i Podatki dla Biznesu