Umowy cywilnoprawne a bezpieczne warunki pracy – praktyczne wyzwania i obowiązki przedsiębiorcy
W okresie letnim rośnie liczba pracowników zatrudnianych na podstawie umów cywilnoprawnych – szczególnie w handlu, gastronomii, usługach, rolnictwie, budownictwie czy transporcie. Umowy zlecenia i umowy o dzieło dają przedsiębiorcom dużą elastyczność, jednak nie zwalniają ich z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy. Brak podstawowej wiedzy o obowiązkach względem zleceniobiorców może prowadzić do poważnych konsekwencji – również w przypadku kontroli PIP.
Kiedy zleceniobiorcę obejmują przepisy BHP?
Zgodnie z art. 304 Kodeksu pracy, obowiązki zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dotyczą również osób fizycznych niebędących pracownikami, jeśli wykonują pracę na rzecz pracodawcy w miejscu przez niego wyznaczonym. Dotyczy to m.in. zleceniobiorców, wykonawców dzieła, praktykantów czy wolontariuszy.
W praktyce oznacza to konieczność:
- przeprowadzenia szkolenia BHP,
- zapewnienia środków ochrony,
- oceny ryzyka zawodowego,
- organizacji bezpiecznego stanowiska pracy,
- a w niektórych przypadkach – skierowania na badania profilaktyczne.
Badania profilaktyczne – czy są konieczne?
Prawo nie nakłada wprost obowiązku kierowania zleceniobiorców na badania profilaktyczne. Jednak jeśli zleceniobiorca wykonuje zadania w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub wymagających szczególnej sprawności (np. praca na wysokości, praca fizyczna), przedsiębiorca powinien zapewnić badanie lekarskie dopuszczające do takich prac.
Przykład:
Zleceniobiorca pracujący przy montażu rusztowań lub kierowca w transporcie międzymiastowym – powinien mieć zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań.
Szkolenie BHP – czy dotyczy zleceniobiorców?
Tak, jeśli wykonują pracę w miejscu i czasie wyznaczonym przez zleceniodawcę i są narażeni na zagrożenia. Choć przepisy nie precyzują formy szkolenia, warto:
- przeprowadzić krótkie szkolenie wstępne i/lub stanowiskowe,
- przekazać instrukcje bezpiecznego wykonywania powierzonych zadań,
- udokumentować przeszkolenie (np. listą obecności, potwierdzeniem zapoznania się z instrukcjami).
Uwaga praktyczna:
Nieformalne wdrożenie typu „stań, popatrz, rób” nie chroni zleceniodawcy w razie wypadku lub kontroli.
Ocena ryzyka zawodowego dla zleceniobiorców
Ocena ryzyka zawodowego powinna obejmować nie tylko pracowników, ale też osoby zatrudnione na umowy cywilnoprawne – jeśli wykonują pracę w warunkach narażenia na czynniki szkodliwe, niebezpieczne lub uciążliwe.
W praktyce:
Wystarczy uzupełnić ocenę ryzyka o stanowiska zleceniobiorców lub włączyć ich w istniejące stanowiska (np. „pomoc magazyniera”, „praca przy pakowaniu”).
Zobacz poradnik: Badanie profilaktyczne, szkolenie bhp oraz ocena ryzyka zatrudnionego na podstawie umowy prawa cywilnego
Branżowe przykłady: gdzie najczęściej pojawiają się problemy?
Budownictwo
Osoby zatrudniane na zlecenie do prac montażowych, pomocniczych czy wykończeniowych bardzo często pracują na wysokości, z użyciem rusztowań, drabin i elektronarzędzi. A mimo to – nie przechodzą żadnego przeszkolenia ani badań.
- Brak szkoleń z prac szczególnie niebezpiecznych to jedno z najczęstszych uchybień.
- W razie wypadku, zleceniodawca może ponosić odpowiedzialność cywilną, jeśli nie zapewnił podstawowych zabezpieczeń.
Produkcja i magazyn
Zleceniobiorcy wykonujący prace przy pakowaniu, sortowaniu lub obsłudze prostych maszyn powinni mieć zapewnione:
- instrukcje stanowiskowe,
- szkolenie z obsługi urządzeń,
- ocenę ryzyka na danym stanowisku.
Tymczasem wielu z nich zaczyna pracę „z marszu”, bez wdrożenia i bez nadzoru.
Gastronomia
W kuchni nie brakuje gorących powierzchni, ostrych narzędzi i pośpiechu. Prace porządkowe, obieranie warzyw, przenoszenie garnków – wszystko to często wykonują zleceniobiorcy bez żadnych instrukcji.
- Nieprzeszkoleni młodzi ludzie (często uczniowie lub studenci) nie znają podstawowych zasad bezpieczeństwa.
- Brakuje im informacji o tym, co zrobić w razie oparzenia, skaleczenia czy pożaru.
Transport i logistyka
W branży transportowej i logistycznej zleceniobiorcy wykonują zadania związane z przewozem towarów, załadunkiem, rozładunkiem, kompletacją zamówień czy obsługą wózków widłowych. Z uwagi na tempo pracy i duże obciążenia fizyczne, to środowisko szczególnie narażone na wypadki i przeciążenia.
- Częste problemy to brak instruktażu, niewydanie środków ochrony i brak oceny ryzyka, zwłaszcza dla prac magazynowych wykonywanych dorywczo.
- Kierowcy zatrudniani na zlecenie często nie przechodzą żadnego szkolenia z zasad bezpieczeństwa na drodze ani obsługi środków transportu wewnętrznego.
Praca biurowa
Tu najczęściej panuje przekonanie, że BHP „nie dotyczy” zleceniobiorców. Praca przed ekranem, często po 6–8 godzin dziennie, bez ergonomicznego stanowiska, może jednak powodować bóle kręgosłupa, nadgarstków, a także problemy ze wzrokiem.
- Nawet przy zleceniach biurowych warto wskazać bezpieczne zasady pracy przy komputerze i poinformować o możliwych zagrożeniach.
Zobacz poradnik: BHP a umowy cywilnoprawne – wskazówki dla przedsiębiorców
Kontrola PIP a umowy cywilnoprawne – jak się przygotować?
Inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy coraz częściej sprawdzają warunki pracy osób zatrudnionych na umowy cywilnoprawne. Kontrola może dotyczyć m.in.:
- organizacji stanowiska pracy,
- przekazania środków ochrony,
- dokumentacji szkoleń i oceny ryzyka,
- liczby godzin przepracowanych przez zleceniobiorcę.
Częste uchybienia:
- brak dokumentacji potwierdzającej przeszkolenie zleceniobiorcy,
- nieewidencjonowanie pracy rzeczywistej (np. zleceniobiorca pracuje 40h tygodniowo bez umowy o pracę),
- brak oceny ryzyka dla zadań powierzanych na zlecenie.
Jak się zabezpieczyć?
- przygotuj ewidencję zleceniobiorców i opis wykonywanych przez nich zadań,
- wprowadź wewnętrzną procedurę BHP dla zleceniobiorców,
- zadbaj o podpisanie protokołów przeszkolenia i wydania ŚOI.
Zobacz poradnik Kontrola PIP w obszarze bezpieczeństwa zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych
Wypadek zleceniobiorcy – kto odpowiada?
Jeśli zleceniobiorca ulegnie wypadkowi podczas wykonywania pracy, odpowiedzialność może spoczywać na zleceniodawcy – zwłaszcza gdy nie zapewnił on bezpiecznych warunków lub nie poinformował o możliwych zagrożeniach. Choć umowy cywilnoprawne nie podlegają przepisom o wypadkach przy pracy w rozumieniu Kodeksu pracy, nie zwalnia to zlecającego z obowiązku dbania o bezpieczeństwo osób wykonujących zadania na jego rzecz.
Brak szkolenia BHP, nieprzekazanie środków ochrony indywidualnej, brak nadzoru czy nieocenione ryzyko zawodowe – to najczęstsze zaniedbania, które mogą prowadzić do wypadków. W takiej sytuacji zleceniobiorca może dochodzić roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, wskazując, że zleceniodawca nie dołożył należytej staranności w organizacji bezpiecznego środowiska pracy.
Zatrudniając osoby na podstawie umów cywilnoprawnych, przedsiębiorca nie może zapominać o zasadach BHP. Ich zignorowanie może prowadzić do tragicznych w skutkach wypadków, odpowiedzialności odszkodowawczej i poważnych konsekwencji administracyjnych. Warto więc już na etapie planowania współpracy zadbać o organizację bezpiecznej pracy – nie tylko dla pracowników, ale również dla zleceniobiorców.
Zobacz materiały ze szkolenia: Umowy cywilnoprawne a bezpieczne warunki pracy
