Jak polski adwokat i radca prawny powinien korzystać z wolności słowa według Europejskiego Trybunału Praw Człowieka?

Wolność słowa to fundament wykonywania zawodu przez adwokatów i radców prawnych. Regulują ją przepisy prawa różnej rangi i orzecznictwo. Choć krajowe źródła są pełnomocnikom dobrze znane, orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w tym zakresie już niekoniecznie. A to ono finalnie powinno wyznaczać standardy.

Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wypowiadał się w swoich orzeczeniach na temat korzystania przez pełnomocników procesowych z wolności słowa oraz przekraczania granic tej wolności, czyli niedopuszczalnej krytyki. Robił to zarówno w sprawach polskich jak i w sprawach zagranicznych. Podział na rozstrzygnięcia "polskie" i "zagraniczne" nie ma jednak jakiegoś istotnego znaczenia dla wykładni i stosowania standardów orzeczniczych ETPC dotyczących korzystania z wolności słowa przez polskich adwokatów i radców prawnych. Wszystkie bowiem orzeczenia ETPC stanowią ważną wykładnię Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i tworzą dla polskich sądów, organów publicznych i innych podmiotów reguły dotyczące prawidłowego rozumienia i stosowania praw i wolności gwarantowanych w Konwencji, będącej jako ratyfikowana umowa międzynarodowa, która została ogłoszona w Dzienniku Ustaw, nadrzędnym źródłem prawa w Polsce wobec ustaw i innych aktów.

Bardzo użyteczną lekturą, która przybliża adwokatom i radcom prawnym owe konwencyjne reguły (standardy), prezentując w sposób syntetyczny najważniejsze orzeczenia ETPC w tym zakresie, jest udostępniona niedawno w LEX Prawo Europejskie analiza pt.:

• Swoboda wypowiedzi adwokatów i radców prawnych na tle standardu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, autorstwa prof. Magdaleny Matusiak-Frącczak, eksperta z zakresu prawa europejskiego i międzynarodowego.

Wskazana analiza zawiera rozwinięcie wymienionych niżej wątków oraz omawia nieujęte tutaj zagadnienia.

1. Wolność słowa pełnomocników procesowych - zasady ogólne

Zgodnie z orzecznictwem ETPC wolność słowa adwokatów i radców prawnych jest szeroka, ale nie jest nieograniczona. Wszelkie karanie adwokata lub radcy prawnego za przekroczenie granic wolności słowa powinno mieć charakter absolutnie wyjątkowy.

Wypowiedzi adwokatów i radców prawnych w kontekście przysługujących im wolności słowa oraz granic tej wolności można podzielić zasadniczo na: związane i niezwiązane z prowadzonymi sprawami.

2. Wypowiedzi pełnomocników procesowych związane z prowadzonymi sprawami

Najczęściej ETPC dokonywał oceny korzystania przez pełnomocników procesowych z wolności słowa i ograniczeń tej wolności w odniesieniu do wypowiedzi związanych z prowadzonymi sprawami, przy czym chodzi tu zarówno o wypowiedzi zawarte w pismach procesowych lub w oświadczeniach składanych podczas rozprawy, jak i wypowiedzi publiczne, w tym medialne, odnoszące się do prowadzonej sprawy i stanowiące komentarz do niej.

Jeśli chodzi o ten pierwszy rodzaj wypowiedzi, czyli zawartych w pismach procesowych lub w oświadczeniach składanych podczas rozprawy, autorka analizy podkreśla, że z orzecznictwa ETPC wynika, iż:

• dokonując oceny ewentualnego przekroczenia przez pełnomocnika procesowego granic wolności słowa, należy każdą sprawę rozpatrywać indywidualnie, analizując okoliczności, zarzuty, język, jakim posługuje się pełnomocnik procesowy, oraz formę jego wypowiedzi, w tym ton głosu;
• nie będą wykraczać poza właściwe standardy wynikające z Konwencji i orzecznictwa ETPC wypowiedzi, które nie stanowią osobistej zniewagi, nawet w formie sarkazmu, lecz odnoszą się do krytyki działań organów lub sądów w sprawie prowadzonej przez pełnomocnika procesowego;
• krytyka musi opierać się na faktach lub okolicznościach uzasadniających jej treść, a ewentualne kary nakładane na pełnomocnika procesowego być proporcjonalne i pozbawione efektu mrożącego.

Co się tyczy wypowiedzi publicznych, w tym medialnych, odnoszących się do prowadzonej sprawy i komentujących ją, to ETPC zwrócił uwagę na kilka istotnych kwestii, w tym, m.in.:

• przy ocenie wypowiedzi pełnomocnika procesowego z punktu widzenia ewentualnego przekroczenia przez niego wolności słowa, konieczne jest rozróżnienie pomiędzy wypowiedziami stanowiącymi stwierdzenie faktów a tymi stanowiącymi wyraz opinii. Fakt można wykazać dowodami, natomiast prawdziwości opinii nie da się udowodnić. Opinia powinna jednak opierać się na faktach i okolicznościach sprawy, a kontekst wypowiedzi należy oceniać całościowo. Nawet krytyczne komentarze mogą być uzasadnione, a pełnomocnik procesowy ma szeroki margines swobody wypowiadając się w sprawach dotyczących interesu publicznego, używając przesady, czy dosadnego języka;
• pełnomocnicy procesowi, wypowiadając się w mediach, powinni robić to powściągliwie, nawet jeżeli wypowiadają się w imieniu klienta i przedstawiają mediom tezy stawiane przez owego klienta;
• za całkowicie niedopuszczalne należy uznać czynienie przez pełnomocników procesowych organom czy sądom zarzutów, które w żaden sposób nie są powiązane z prowadzoną sprawą;
• adwokaci i radcy prawni powinni również pamiętać, że w swoich medialnych wypowiedziach dotyczących prowadzonych przez siebie spraw nie mogą naruszyć tajemnicy zawodowej i tajemnicy śledztwa.

3. Wypowiedzi pełnomocników procesowych niezwiązane z prowadzonymi sprawami

Europejski Trybunał Praw Człowieka rozstrzygał również sprawy dotyczące wolności słowa pełnomocników procesowych wypowiadających się w innych kwestiach niż te związane z prowadzonymi sprawami. Jak zwraca uwagę autorka analizy, ETPC uznaje, że:

• adwokaci i radcowie prawni, jako specjaliści z dziedziny prawa, mogą uczestniczyć w debacie publicznej na tematy będące w społecznym zainteresowaniu, byleby ich krytyka nie przekraczała pewnych granic;
• komentując sprawy będące w powszechnym zainteresowaniu pełnomocnik procesowy ma prawo dostosować język do widza/słuchacza, czyli używać określeń potocznych, które w sposób zrozumiały tłumaczą zawiłości prawa i procedury. W wypowiedziach może on używać przesadni lub określeń obrazowych i dosadnych;
• co więcej, prawnik może także publicznie nawoływać do zorganizowania pokojowego protestu, gdyż mieści się to w granicach obowiązującego prawa, a adwokaci i radcowie prawni mają również prawo z niego korzystać.

Rafał Bujalski | Senior Product Manager LEX Prawo Europejskie

Czytaj więcej w LEX Prawo Europejskie

Tagi:
• LEX Prawo Europejskie